Dvorci Srbije
Novi dvor
Beograd
Novi dvor je izgrađen kao nova rezidencija dinastije Karađorđević i to je poslednja zgrada izgrađena u kompleksu zgrada dvorskog kompleksa na Terazijama, zajedno sa susednim palatama Starog dvora, koji je takođe arhitektonski i umetnički pandan Narodnoj skupštini. Sva ova zdanja čine skup najvažnijih javnih zgrada u Beogradu. Izgrađen je prema originalnom konceptu arhitekte Aleksandra Bugarskog tokom osamdesetih godina devetnaestog veka, kao krilo ambicioznog dvorskog kompleksa. Dvor je sagrađen prema projektu arhitekte Stojana Titelbaha (1877-1916) u akademskom maniru, sa elementima renesansne i barokne arhitekture, ali je originalni izgled vremenom izmenjen.
Prema ideji, centralni deo kompleksa zauzima Kraljevska palata koja je trebalo da bude izgrađena na mestu Starog konaka (nekadašnjeg Simićevog zdanja). Levo krilo bi bio Stari dvor izgrađen 1884. godine, dok bi desno krilo bio Dvorac prestolonaslednika sagrađen na mestu na kome je od sedme decenije 19. veka stajao dvorac prestolonaslednika Mihaila Obrenovića. Iako se smatra projektom dvorca kneza Mihaila, a sagradio ga je u duhu romantizma arhitekta Kosta Sreplović, neki izvori kažu da je on vodio završne radove na izgradnji zgrade, a da je planove svakako izradio Jovan Frencl i Josif Kasano, najpoznatiji arhitekti Odeljenja za visokogradnju. Izgradnjom ove zgrade već se videla ideja o organizovanju prostora kompleksa kao trodelne kompozicije.
Međutim, knez Mihailo nikada nije živeo u ovoj zgradi, već se preselio u Stari konak. Ideja o izgradnji Novog dvora pokrenuta je nakon događaja u maju 1903. godine, i rušenja Starog konaka sledeće godine. Kralj Petar I, po dolasku na vlast, boravio je u Starom dvoru Obrenovića, koji se u prethodnom periodu nije koristio kao stan, već u reprezentativne svrhe kralja. Kako prostor Starog dvora nije bio adekvatan za stalni boravak kraljevske porodice, pojavila se potreba za pronalaženjem rešenja za izgradnju nove rezidencije. Izgradnja Novog dvora za prestolonaslednika Aleksandra Karađorđevića započela je 1911. godine prema projektu Stojana Titelbaha, istaknutog srpskog graditelja početkom 20. veka.
Danas Novi dvor predstavlja njegovo jedino poznato delo koje je radio kao arhitekta Ministarstva građevina. Izgradnja palate završena je 1914. godine, ali je već tokom Prvog svetskog rata zgrada značajno oštećena. Fundamentalna restauracija usledila je u periodu između 1919. i 1922. godine. Komisiju, koja se brinula o celokupnom rasporedu budućeg kraljevog doma i sedišta dvorskog maršalata, između ostalih, činili su slikar Uroš Predić i arhitekta Ministarstva građevina Petar Popović i Momir Korunović. U junu 1922. godine, kada se kralj Aleksandar I sa kraljicom Marijom uselio u zgradu, Novi dvor je postao zvanična kraljevska rezidencija.
Sama zgrada je zamišljena kao svojevrsni pandan Starom dvoru. Na ovaj način je naglašena potreba prostornog i simboličkog zaokruživanja celine koja konotira samu ideju države. Najreprezentativnija fasada okrenuta je prema vrtu, a ugaoni rizalit je projektovan u obliku kule sa kupolom sličnom rešenju primenjenom na zgradi Starog dvora. Na ovaj način se uspostavlja harmonija ovog kompleksa i simetrija u silueti celine. Centralnu kompoziciju predstavljaju prizemlje i prvi sprat rešen kao jedinstvena kompozicija, podzemlje je projektovano rustikalno, dok je drugi sprat nezavisno obrađen diskretnim sistemom podele fasadnih površina i sa manje arhitektonske plastike.
Erozija glavne fasade izvedena je sa isticanjem bočne i centralne rizalite, u čijem je središtu pozicioniran glavni ulaz, označen ovalnim tremom. Kao rezultat funkcije zgrade, posebno mesto u dekorativnim motivima fasade dobijaju heraldički simboli. Unutar centralnog rizalita nalazio se monumentalni grb kraljevske dinastije Karađorđević. Najviši i ujedno najdominantniji deo Novog dvora – kula sa kupolom i vrhom na čijem se vrhu nalazila bronzana statua dvoglavog orla spremnog za let predstavlja glavni arhitektonski element koji povezuje fasade do ulica Kralja Milana i Andrićevog venca.
Pored heraldičkih znakova, posebno važna kompozicija koja je postavljena na kraju ugaonog rizalita, ispod kupole, dva slična, prikaz štitova postavljenih simetrično sa krstom i četiri slova „S“, koji je deo grba Kraljevine Srbije i kasnije deo grba Kraljevine Jugoslavije. Centralni motiv kompozicije fasade prema ruti Andrićev venac predstavlja lučni rizalit iznad koga je bila monumentalna dekorativna kompozicija sa grbom u sredini. Prostorna organizacija zgrade Novog dvora određena je projektom iz 1911. godine u skladu sa funkcijom zgrade. U prizemlju je bila svečana soba i trpezarija, dok je deo prema ulici Kralja Milana bio rezervisan za prijem značajnih gostiju, dok su prvi i drugi sprat bili namenjeni za stanovanje kraljevske porodice.
Celokupan dizajn enterijera i opremanje hodnika palate skupocenim nameštajem uradila je francuska firma Beziers. Posebna pažnja bila je posvećena uređenju vestibila, dvorane za prijeme, trpezarije, bosanske sobe, japanskog i engleskog salona i odaja namenjenim stanovanju kralja i kraljice. Ograda sa portalima i stražarskim postovima bila je sastavni deo dvorskog kompleksa i povezivala je staru i novu zgradu i odvajala palatu i kraljevski vrt od ulice Kralja Milana. Sličnu funkciju dobila je zgrada stražarnice, čije je fasade 1919/1920 godine nadogradio i obradio arhitekta Momir Korunović, kako bi doprinio stilskom i urbanističkom okupljanju kraljevskih palata. Portali trijumfalnog izgleda sa dekorativnom plastikom u prvom planu i heraldičkim znakovima, lučna zgrada stražarskih stubova, kao i vrtovi raspoređeni u gredicama sa fontanama raspoređenim između palata dali su celini reprezentativan i svečan aspekt.
Nakon Drugog svetskog rata, zgrada stražarnice je srušena, ograda uklonjena, dok je kraljevska bašta pretvorena u današnji Pionirski park. U periodu 1948-1953, prema projektu arhitekte Milana Minića, izvođeni su radovi na rekonstrukciji i dogradnji Novog dvora, za potrebe Predsedništva Vlade. Zgrada je takođe uvećana izgradnjom velike svečane sale sa pristupom predvorju. Fasada okrenuta prema Starom dvoru dobila je potpuno novo arhitektonsko rešenje podvučeno kolonadama jonskih stubova, dok su čeone ivice i linije prvobitnog rešenja zadržane prema ulicama Kralja Milana i Andrićevog venca.
U skladu sa promenama u Starom dvoru, novi pristup prema zgradi Novog dvora formira se na istočnoj strani, prema Pionirskom parku, dok su heraldičke predstave zamenjene amblemima nove vlade. U dizajnu enterijera posebna pažnja posvećena je proširenom elementu, koji je obogaćen delima najpoznatijih jugoslovenskih umetnika – Tome Rosandića, Petra Lubarde, Mila Milunovića, Milice Zorić i drugih. Zahvaljujući istorijskim, kulturnim, društvenim, arhitektonskim i urbanim vrednostima, proglašen je spomenikom kulture 1983. godine.
