Dvorci Srbije
Zgrada Narodne banke
Beograd
Kako je Srbija dobila nezavisnost na Berlinskom kongresu, 1878. godine, postalo je jasno da se svi atributi međunarodno priznate države moraju posedovati, ili ako se poseduju, moraju se unaprediti. Kako su bankarske delatnosti ovog nivoa zahtevale mnogo veće prostore od privremeno iznajmljenog, doneta je odluka o izgradnji nove zgrade. Za ovu namenu kupljena je parcela na uglu Dubrovačke i ulice Cara Lazara.
Godine 1887. dva arhitekta iz Ministarstva građevina predložila su svoj projekat za novu zgradu, ali Upravni odbor to nije odobrio, već je projekat dodelio Konstantinu Jovanoviću, u to vreme već priznatom arhitekti, sinu litografa Anastasa Jovanovića. Projekat Banke bio je njegovo prvo originalno delo u Beogradu. Građevinski radovi, „sa izuzetkom zidanja i vodovoda, kao i grejanja, osvetljenja, vodovoda i malterisanja i farbanja” povereni su izvođačima iz Segedina, Jirašeku i Krausu. Izgradnja je nastavljena tokom 1889-1890. a Banka se preselila u novu zgradu 15. marta 1890. Koliko je ovaj događaj bio značajan u percepciji savremenika svedoči i podatak da je iste godine autor projekta odlikovan Ordenom Svetog Save III reda. U izveštaju o radu Banke za 1890. godinu stoji „… ima zgradu kojom se može ponositi i on sam i naš glavni grad, koji krasi“. Uloga autora je dalje naglašena “…a u velikoj meri je to zasluga arhitekte Koste Jovanovića, koji je izradio sve planove i lično nadgledao izvođenje građevinskih i drugih radova“.
Posle Prvog svetskog rata, Privilegovana narodna banka Kraljevine Srbije postala je Narodna banka Kraljevine SHS. Proširenje obima delatnosti diktiralo je i proširenje funkcionalnog prostora, usled čega su izvršene dogradnje stare zgrade, uz ostale kuće u ulicama Kralja Petra, Gračanička, Spasićeva (tada Tvornička) i delimično Cara Lazara. Tako je formiran jedinstven urbani blok nepravilnog petougaonog oblika. Za autora projekta proširenja Banke ponovo je postavljen Konstantin Jovanović, koji se uspešno nosio sa ovim zadatkom ne odstupajući od stila svog prvenca. U obliku zatvorenog bloka sa dvorištem, poput atrijuma, upravna i upravna zgrada, koja više podseća na palatu, opstala je do danas. Uprkos činjenici da objekat ima ugaonu, a ne frontalnu perspektivu, što bi omogućilo da se objekat sagleda u celini, izgleda izuzetno harmonično, monumentalno i prezentabilno.
Stil i dizajn zgrade otkriva elemente italijanske dvorske arhitekture kasne renesanse 16. veka, kao i uticaj izuzetnog bečkog arhitekte Gotfrida Semprea, koji je bio Jovanovićev profesor. Tačnije, Jovanović nastavlja stil palate Farneze u Rimu, čiji su autori bili Antonio Sangalo Mlađi i Mikelanđelo (sagrađena 1513. i 1534-1546), i palate Openhajm u Drezdenu, izgrađene u god. sredinom 19. veka , projekat Gotfrida Sempera.
Ovo najistaknutije delo Konstantina Jovanovića ističe glavnu odliku njegove poetike – spoj u konceptu fasade tema renesansne arhitekture i eklekticizma, izraženog u upotrebi elemenata arhitektonske plastičnosti pozajmljenih iz baroka. Upravo je ovaj koncept jasno prikazan u arhitekturi Narodne banke, koja se smatra najznačajnijim objektom akademskog stila u Srbiji.
Fasada okrenuta ka ulici, projektovana u standardnom akademskom stilu, horizontalno je podeljena na tri dela. Zone su u suprotnosti jedna sa drugom. Ako je donja zona više rustikalna, onda su više zone mirnije i odvojene od donje zone dubokim profilisanim vencem. Područje prvog i prizemlja karakteriše masivna monolitna rustikalna obrada, olakšana pravilno rimovanim nizom lučnih prozora. Arhitektonska estetika ovog prostora direktno je povezana sa firentinskim palatama iz 15. veka. Monotoniju prvog sprata razbijaju glavni ulazi koji izlaze na ulice Kralja Petra i Cara Lazara. U konceptu zone drugog i trećeg sprata Jovanović sebi dozvoljava veliku slobodu. U zoni drugog sprata, stroga hijerarhija ravne površine zidova narušena je smenom prozora različitih profila, dok je kompletna estetska slika gornjih nivoa zaslužna pre svega zbog prezentabilnih platna sa štukaturskim okvirima. i dekorativni elementi iznad glavnih ulaza. Prostor trećeg sprata je pojednostavljen nizom neupadljivih prozora, preko kojih kao završni dekorativni element visi duboki profilisani venac sa balustradom.
Mnogo pažnje se posvećuje unutrašnjosti, tako da izvrstan dizajn enterijera nije inferioran u odnosu na impresivnu spoljašnjost. Unutrašnja dekoracija kombinuje mnoge funkcionalne i čisto dekorativne predmete likovne i primenjene umetnosti, koji se organski uklapaju u jedan arhitektonski ansambl. Poseban akcenat stavljen je na ključne funkcionalne segmente unutrašnjeg prostora – predvorje u starom delu zgrade i salu za opsluživanje klijenata. Izgrađeni u neorenesansnom stilu, ovi javni prostori su posebno impresivni. Njihovo kompoziciono rešenje zasniva se na kontrastu između praznog i ispunjenog prostora, smirenih monohromatskih i višebojnih detalja, širokoj upotrebi cvetnih dezena i smenjivanju različitih materijala.
Ukupan utisak luksuza i monumentalnosti enterijera doprinosi oslikavanje plafona i zidova, koje je najočuvaniji i najatraktivniji dekor ranog 20. veka. Živopisne kompozicije su rađene u duhu evropskog stila tog vremena i potpuno se uklapaju u arhitekturu. Princip dizajna enterijera tako prezentovanog objekta kao što je Narodna banka prati najbolje tradicije akademizma. Dekorativni dizajn, naravno, nije autorsko delo, već je rađen po gotovim skicama, najverovatnije iz srednje Evrope. Unutrašnjost prizidanog dela zgrade (1925) ponavlja isti živopisni stil kao u staroj zgradi. Teme i figure su pozajmljene iz mitologije i raznih umetničkih tradicija. Ukupna simbolika ukrasa sa rogom izobilja, sfingama, grifonima i najvažnijim simbolom – Merkurom, jasno ukazuje na funkciju predmeta i ideju uspeha, bogatstva i prosperiteta. Među vrednim umetničkim delima u unutrašnjosti Banke je i ženska bista, pod nazivom „Srbija“, autora Đorđa Jovanovića, namenjena spomeniku Kosovskim junacima u Kruševcu. Nalazi se u holu stare zgrade, naglašavajući nacionalni karakter ustanove. Pre Drugog svetskog rata unutrašnjost Banke je takođe bila ukrašena portretima svih njenih upravnika i radovima umetnika Uroša Predića.
Zgrada Narodne banke u akademskom stilu najbolje reprodukuje evropska dostignuća, a njen autor Konstantin Jovanović je među srpskim kolegama predstavljen kao jedan od najboljih arhitekata ovog trenda. Jedinstvo autorske interpretacije i institucionalnog značaja Narodne banke čini ovaj objekat izuzetno značajnim materijalnim odrazom društvenih tokova, privrednih i arhitektonskih dostignuća Kraljevine Srbije, a potom i Kraljevine SHS. Proglašena je spomenikom kulture od posebnog značaja 1979. godine.
