Dvorci Srbije
Letnjikovac Mavrokordato
Kikinda
Jedan od nekada najlepših, a danas najgore devastiranih dvoraca u Vojvodini jeste Letnjikovac Mavrokordato. Nejga je sagradio ruski knez pod imenom Georgij Dmitrijevič Mavrokordato, a inače ga kikinđani kolokvijalno zovu „ Jovanovićev salaš “. Sam knez Georgij Dmitrijevič Mavrokordato rodio se u Odesi, u Ruskom Castvru, današnoj Ukrajini, gde je bilo puno Grka još od vremena kad ih je pozvala u Novorusiju Katarina Velika, 1881. godine, u bogatoj i slavnoj porodici Mavrokordato, koja je bila proširena u velikom delu ondašnjeg sveta, a naročito u istočnoj Evropi. Porodica Mavrokordato imala je veliku političku ulogu u Grčkoj, Turskoj, Moldavskoj i Vlaškoj kneževini, a zasluge za Rusiju su bile ogromne. Kneževa majka pripadala je čuvenoj grčkoj porodici Baltaci. Georgij je imao dve sestre i brata. Brat i otac su mu poginuli u Oktobarskoj revoluciji na strani belogardejaca.
Georgij je po završetku studija na Petrovgradskom univerzitetu bio postavljen za sekretara carskog generalnog konzulata u Budimpešti. Na ovoj delikatnoj i teškoj dužnosti ostao je do početka Prvog svetskog rata, vodeći često poslove generalnog konzulata uz veliku političku odgovornost. Za vreme svog boravka u Budimpešti oženio se sa Katarinom Jovanović, kćerkom senatora Stevana Jovanovića iz Hajdučice. Njena majka Olga Jovanović, bila je kćerka Lazara Dunđerskog i vlasnica danas poznatog dvorca u Hajdučici. Olgina rođena sestra bila je Lenka Dunđerski kojoj je Laza Kostić napisao pesmu. Katarina je imala tri sestre. Jedna od njih, koja je takođe nosila ime Olga bila je udata za Vladu Ilića, predratnog gradonačelnika Beograda i kuma Kralja Aleksandra I Karađorđevića. U vreme rata knez je dodeljen carskoj ambasadi u Parizu, gde je vršio odgovornu dužnost u teškim prilikama ratnog doba.
Nakon Velikog rata knez Georgij Dmitrijevič Mavrokordato se prebacio u Srbiju, odnosno Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, budući da je svoju prvobitnu domovinu izgubio, te ju je zamenio ženinom. Tokom dvadesetih godina dvadesetog veka podigao je na svom imanju „Duboko“ letnjikovac koji se svojom lepotom merio sa najlepšim dvorcima iz tog doba. Imanje se nalazilo na teritorije Velike Kikinde. Danas postoji još uvek, sa desne strane puta prema Banatskoj Topoli. Knez i kneginja dolaze posle Oktobarske revolucije i borave u njemu, pomažući ruskoj emigraciji. Dvorac je bio podignut u neoklasicističkom stilu i po izgledu je podsećao najviše na dvorac Dunđerskih u Čelarevu. Imao je elemente baroka i predstavljao fantastični i eklektični sklop stilova. Letnjikovac je imao ulaz sa jonskim stubovima. Iznad arhitrava-glavne grede je tampon-trouglasti prostor ukrašen reljefom, kao karakteristika grčkih hramova. Na njemu se nalazio lični grb kneza. Na vrhu centralnog dela nalazila se kupola, arhitektonski element baroka, koji se može videti i na dvorcu Mavrokordato u Odesi, gde je porodica Mavrokordato izgradila i “kuću sa najdužim balkonom”, koja je pod zaštitom države Ukrajine.
Delovi dvorca koji su se nalazili levo i desno od centralnog, imali su krov sa terasom po kojoj se moglo šetati. Fasada je imala ornamente koji su urađeni po uzoru na dom Mavrokordato u Odesi u kome je knez živeo. Unutrašnjost centralne odaje činio je pod od belih i crnih pločica u obliku šaha. Građani toga doba se sećaju ruske zastave koja se prostirala od poda do plafona i portreta ruskog Cara iste veličine. Letnjikovac je imao struju, vodovod, kanalizaciju i centralno grejanje sa toplom vodom. Bio je okružen vrtom sa mnogim egzotičnim biljnim vrstama. Za tadašnje građane Kikinde, bio je dvorac iz bajke, nesvakidašnja građevina koja je ostavljala one, koji su je prvi put videli, bez daha.
Knez Mavrokordato je voleo modernu tehnologiju. U kupoli, na centralnom delu se nalazio teleskop, a u letnjikovcu moderni aparati koje su mnogi tada prvi put videli. Knez je organizovao svakog petka skupove, koncerte i balove na koje su dolazili ugledni Kikinđani. Mnogi ga se sećaju po belom odelu i velikom belom šeširu. Pri ulasku u dvorac, privlačio je pažnju lični knežev grb. On i danas postoji u celosti i na osnovu njega se može saznati mnogo o knezu Mavrokordato. Imao je pet ordena koji se mogu videti u donjem delu grba: Orden svetog Stanislava trećeg reda, persijski Orden lava i sunca trećeg reda, bugarski Orden zlatna zvezda trećeg reda, japanski Orden sveto blago četvrtog reda i Orden Svetog Save četvrtog reda. Orden Svetog Save bio je državni orden u Kraljevini Jugoslaviji, a danas predstavlja najviše odlikovanje koje dodeljuje Srpska pravoslavna crkva.
Nakon kneževe smrti, 1939. godine, u toku i za vreme Drugog svetskog rata, imanje, vrt i letnjikovac su oduzeti i agrarnom reformom pripali poljoprivrednom preduzeću „Galad”. Do 1970. godine u letnjikovcu je bila upravna zgrada, pa je on delimično i održavan. Nakon što je upravna zgrada iseljena, dvorac su počeli da ruše građani i koriste njegovu građu za svoje potrebe. Devedesetih godina dvadesetog veka bio je prisutan centralni deo dvorca. Danas postoje samo četiri stuba, zabat i deo temelja, koji su potpuno zarasli u korov. Nekadašnji park izuzetne lepote sada je gusta i neprohodna šuma.
Ana Živić, master inženjer hortikulture, kaže: “Ispred ulaza u letnjikovac nalazio se veliki ružičnjak, a iza njega pravougaoni bazen. Oko ulaza bilo je posađeno ukrasno žbunje i četinari. Postojala je sličnost uređenja ulaza između dvorca „Bezeredi“ u Čelarevu i letnjikovca Mavrokordato. Mogu se uočiti i druge sličnosti. U dvorcu u Čelarevu, u centralnom delu prednjeg platoa u blizini glavnog ulaza u zgradu, nalazi se pravougaoni bazen sa vodom. Ovim se ukazuje na povezanost ruskog kneza sa porodicom Dunđerski, njihov uticaj na stil gradnje i pejzažno uređenje. Dvorac u Čelarevu bio je u vlasništvu Katarininog dede, Lazara Dunđerskog, a u njemu je često obitavala svima poznata Lenka Dunđerski.
Vrt se nalazio sa prednje strane i bio je uređen drvoredima sa širokim razmakom sadnje. Letnjikovac se mogao nazirati kroz drveće prilikom prilaženja sa glavnog puta. Staze za komunikaciju bile su oivičene živom ogradom. U vrtu su se mogle naći za to vreme mnogobrojne autohtone kao i egzotične biljne vrste. Na imanju osim bazena nisu postojale druge vodene površine. Kanal koji tamo danas postoji je prokopan dosta kasnije. Zajedno sa suprugom Katarinom podigao je kapelu na groblju u Kikindi . Knez je preminuo 1.7.1939. godine u Beogradu. Nije imao naslednike. Ruska emigracija toga dana je izgubila velikog dobrotvora i osvedočenog prijatelja, koji je sve svoje snage žrtvovao dobrotvornoj delatnosti. Na kneževoj sahrani prisustvovali su brojni izaslanici kralja i ministri. Kneginja Katarina umrla je u Beogradu 2.6.1968. godine. Nakon kneževe smrti, u toku i za vreme Drugog svetskog rata, imanje, vrt i letnjikovac su oduzeti i agrarnom reformom nakon Drugog svetskog rata pripali poljoprivrednom preduzeću „Galad“. Do 1970. godine u letnjikovcu je bila upravna zgrada, pa je on delimično i održavan. Vrt oko letnjikovca je počeo da gubi na svojoj lepoti. Nakon što je upravna zgrada iseljena, dvorac su počeli da ruše građani i koriste njegovu građu za svoje potrebe. Devedesetih godina dvadesetog veka bio je prisutan centralni deo dvorca. 1989. Godine u letnjikovcu je snimljen film u kome igra Žarko Laušević pod nazivom „Atoski vrtovi“. Krajem dvadesetog veka, dvorac je potpuno srušen. Danas postoje samo četiri stuba, zabat i deo temelja, koji su potpuno zarasli u korov. Nekadašnji park izuzetne lepote sada je gusta i neprohodna šuma. I kao takva prestavlja vrlo bitnu zelenu površinu za opštinu Kikinda, kao jednu od najmannje pošumljenih oblasti u regionu. U šumi se mogu naći hrastovi starosti oko 90 godina koje bi trebalo zaštiti. Mnogi ne znaju da je tamo nekad postojala građevina izuzetne lepote. Ukoliko slučajno naiđu na četiri stuba, zapitaju se šta je tu nekad bilo. U Kikindi sve manji broj ljudi može da ispriča tačne podatke o ruskom knezu i njegovom letnjikovcu i vrtu.”
Moramo još jednom spomenuti sramotnu činjenicu da su dvorac Mavrokordato srušili sami Banaćani, budući da su počeli da odnose delove dvorca i koriste ih za svoje potrebe kao ličnu građu! Danas, zarastao u šiblje i travu i u sred livade, uopšte ne liči na dvorac, već na čudni kostur, ostatak nečega što mnogi ni ne pamte kao nešto grandiozno.
U objekat zvanično nije dozvoljen ulaz, ali pošto je objekat gotovo potpuno nestao, u praksi se može ući u ovaj dvorac, odnosno njegove ostatke. Potrebna je gradnja potpune replike dvorca.
