Dvorci Srbije
Hrvatski dom
Ruma
Možda i najlepša, a svakako najintrigantnija zgrada u Rumi, i definitivno ona koja je ponos i dika Rumljana u arhitektonskom smislu, jeste zgrada Hrvatskog doma, podignuta 1912. u jeku nacionalnih zanosa i stila secesije. Mnogi ovu zgradu neobične lepote nazivaju “rumski dragulj pomućenog sjaja”, jer je svake godine bivala sve ruiniranija. Sama ideja o osnutku ove zgrade došla je od grupe Rumljana okupljenih u organizaciju “Hrvatski sokol”, 1905. godine. Kako je to bila fiskulturna organizacija, kakve su širom slovenskog sveta nicale tih godina, Hrvati iz Rume su želeli da sve svoje sportske sekcije sakupe pod istim krovom i “tjelovježbaju”. Takođe, ova zgrada je trebala da posluži kao otpor germanizaciji i mađarizaciji Hrvata. Zgrada je podizana dobrovoljnim prilozima građana iz Rume, ali i Hrvata iz cele Hrvatske i Slavonije.
Kraljevski sudbeni stol u Osijeku je 1909. godine, 4 godine posle incijative Rumljana, doneo zaključak da naslednici grofova Pejačevića iz Rume trebaju prodati nekretnine na toj lokaciji, kao deo “uzgrednog uloška Plemićkog odbora Ruma skupini kupaca”. U februaru 1910. su građani ušli u posed placa, pa je gradnja mogla početi. Već 1912.je zgrada završena. Kažu da su Hrvati namerno izabrali lokaciju baš u “švapskom kraju” da bi se izbegla getoizacija Rume na srpski, nemački i švapski deo. Neki drugi izvori navode želju Hrvata a pohrvate Nemce, što je proces koji se u Kraljevini Hrvatskoj-Slavoniji dobio na ubrzanju posle Hrvatsko-ugarske nagodbe i koji je naročito bio izražen u Sremu i Slavoniji, gde su postojali sukobi Hrvata i Nemaca u okviru katoličkih crkava.
Pretpostavlja se da je projekat za izgradnju zdanja izradio Osječanin Viktor Askman (Vladoje Aksmanović 1878-1946), projektant zgrade stare Rumske gimnazije, današnje zgrade OŠ „Dušan Jerković”, koja je završena negde u isto vreme. Zgrada je projektovana kao ugaona građevina, sa dva prizemna kraka, sa ulazom masivnom centralnom spratnom delu. Podignuta je u stilu secesije i istorizma i pripada periodu Jugesndstila. Duboka plastičnost fasade sa herbalnim motivima, ovalni vitražni prozori, kovano gvožđe, skulpture „Dede i unuka” i specifičan krov centralnog dela zgrade daju ovom zdanju upečatljivost i originalnost. Izgleda da je do angažovanja Aksmana došlo prilično slučajno, budući da se pretpostavlja da je projekat Hrvatskog doma prvotno bio predviđen za Osiječko kazalište 1906. godine, ali je Grad Osijek odustao od ovog projekta. Tada je, kada je čuo da je Aksman već završio projekat, jedan Rumljanin iz porodice Benčić, koji je tada radio u Osijeku, doveo Aksmana da se ovaj projekat ekspresno dovrši u Rumi.
Izgradnja je trajala do 1912. godine i stajala je tadašnjih 75.000 austrijskih kruna, a glavni izvođač radova bio je izvesni Zvonimir Erbežnik. Ostalo je zabeleženo da je na otvaranju doma Milica Nikolajević, najstarija kći advokata dr Miloša Nikolajevića, recitovala pesmu Jovana Jovanovića Zmaja „Deda i unuk” po čijim su motivima i urađene skulpture na fasadi, da bi označavale predaju narodne kulture mlađim naraštajima.
Nažalost, odmah posle završetka zgrade izbija Prvi svetski rat, te se Hrvatski dom pretvara u lazaret, odnosno vojnu bolnicu. Zanimljivo je da se u njoj lečio i Josip Broz, cuksfirer 25. Landšturm regimente, koja se cela oporavljala u Rumi od gubitaka na Ceru i Kolubari.
Od 1920. se zgradi vraća prvobitna namena, a Rumljani-Hrvati su ovde locirali sva svoja kulturna i sportska društva: Hrvatski sokol, Hrvatska čitaonica, Hrvatska ratarska čitaonica, Hrvatska seljačka zadruga (formalni vlasnik od 1924.) i HPD Jedinstvo i organizovali svečanosti. I danas je prepoznatljiva njena bordonarandžasta boja fasade i krov u obliku petostrane lučne kupole, ali je u međuvremenu došlo do nekih izmena. Naime, u svom originalnom obliku pročelje je činio trodelni otvoreni trem koga su pridržavala dva snažna stuba, ali je trem docnije zazidan. Iznad ovog dela nalazi se danas polukružni prozor, ali je ranije bila upečatljiva figura sokola raširenih krila, simbol Hrvatskog sokola, što se može videti sa starih forografija i razglednica, ali je ona nažalost uklonjena. Hrvatska seljačka zadruga je formalno ostala vlasnik do 28. septembra 1958. a u njoj je do tada postojala i kafana koju je držalo preimenovano Hrvatsko kulturno prosvetno društvo “Matija Gubec”, ali je SFRJ tražila nacionalizaciju objekta, da bi ga pretvorila u Dom JNA, što se i desilo, iako je ovaj predlog jednoglasno odbijen prvi put 1948. godine. Poslednji upravnici Hrvatskog doma bili su Miša i Đura Kun.
Zgrada je u vreme dok je bila Dom JNA, bila centar za svečanosti vojske, ali i proslave maturskih večeri rumskih srednjih škola. Njen enterijer je drastično menjan u skladu sa novom namenom, što je uništilo autentičnost. Takođe, nikada nije rekonstruisana, a posle napuštanja zdanja od strane Vojske Jugoslavije (Srbije i Crne Gore) kao naslednica, zgrada je devastirana i spolja, kao i u obližnjoj Mitrovici.
Međutim, Opština Ruma je u 2020. postala vlasnik zdanja tako što je otkupila zgradu za 40 miliona dinara na pet godišnjnih rata i sprema temeljnu rekonstrukciju Hrvatskog doma. Plan je da se u prvoj fazi restaurira spoljašnjost, fasada, skulpture na fasadi i vitraži sa prozorima, a da u sledećoj fazi bude sanirana i unutrašnjost, da bi se za par godina zgrada predala nekoj od kulturnih institucija grada, slično kao i Dvorac Eđšeg u Novom Sadu. Rekonstrukcija počinje 2021. sa godinu dana zakašnjenja, koje je uslovljeno koronavirusnom pandemijom i zaključavanjem, koje je pomerilo početak radova sa 2020. godine. Celokupan projekat je urađen a sredstva u budžetu Opštine su izdvojena za 2021. godinu.
Objekat nije otvoren za posetioce!
U međuvremenu, tokom prvog dela 2022. godine, krenuli su radovi na obnovi Hrvatskog doma, i on je dobio originalnu, prepoznatljivu crvenonarandžastu boju, koju je ponosno nosio od svog osnutka. Fasada je temeljno renovirana, kao i unutrašnjost Doma.
